Xatemen Nebiyyin’in mənası

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَٰكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ

 “Məhəmməd, sizin kimi kişilərin heç birinin atası deyil. Ancaq o, Allahın Peyğəmbəridir, hətta daha da üstündür. Yəni, o, peyğəmbərlərin möhürüdür. Allah hər şeyi çox yaxşı biləndir.”( Əhzab Suresi, 41)

Bu ayə təqdim edilərək hər cür peyğəmbərliyin sona çatdığı iddia edilir. Amma Quranı Kərimdə “Xatəm” sözünün, Allahcc tərəfindən kəsr (esre) ilə deyil, fethi (üstün) ilə istifadə edildiyi unudulur. Yəni ayələrdə istifadə edilən söz “Xətm” deyil, “Xatəm” dir. “Xatəm” isə son şəxs və ya sonuncu mənasında deyil, “möhür” deməkdir. Möhür isə təsdiq üçün istifadə edilir. Belə ki, sözügedən ayə həm “Məhəmmədsav peyğəmbərlərin möhürüdür”, mənasını daşıyır. İmam Buxarira bu ayədəki xatəm kəlməsini təfsir edərkən, bunu möhür kimi açıqlamışdır və fikrini dəstəkləmək üçün peyğəmbərin mübarək bədəni üzərindəki bir nişandan bəhs edən hədislər də yazmışdır. Bu rəvayətlərdən aydın olduğuna görə bu nişana,

“Peyğəmbərlik Möhürü” adı verilmiştir.  (Buxari, Kitabu’l Menakıb, Bab Xatem-ün Nübuvve)

Əgər insanlar, Quranı Kərimin sözləri üzərində dayanıb düşünmüş olsaydılar, o zaman yanılmazdılar. Bu ayədə bəyan edilən məsələyə diqqət etdikləri təqdirdə görəcəyi bu olardı:

Burada Peyğəmbər Əfəndimizinsav heç bir kişinin atası olmadığı bəyan edilir. Ayə bundan sonra da, Peyğəmbər Əfəndimizinsav kişi övlada sahib olmamaqla bərabər, bir peyğəmbər, həm də yalnız peyğəmbər deyil, bütün peyğəmbərlərin möhürü olduğunu söyləyir. Aydın göründüyü kimi, ayənin birinci hissəsindən sonra “lakin” (ancaq) sözü istifadə edilmişdir, bu söz isə Ərəb Dilində əvvəlki şərhdən ortaya çıxa biləcək bir şübhənin aradan qaldırılması məqsədilə istifadə edilir. Hər Müsəlmanın bildiyi kimi, Kövsər surəsində Allah Təala belə buyurur:

اِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْاَبْتَرُ

“Şübhəsiz, ancaq sənin düşmənin oğlan övladından məhrum qalacaqdır.”( Kövsər Suresi, 4)

Bu ayədə əksi bəyan edildiyi halda, Əhzab surəsində yer aldığı formada, “Məhəmməd, sizlər kimi kişilərin heç birinin atası deyil” deməklə sanki Peyğəmbər Əfəndimizinsav (əstəğfirullah) soysuz qalacağı anlaşılır. Bu şübhəni aradan qaldırmaq üçün, Allahı Təala “lakin” sözünü istifadə etmişdir və bunu belə açıqlamışdır: Həzrət Məhəmmədinsav maddi mənada bir oğlan övladın atası olmadığı doğru olduğu halda, o soysuz qalmayacaq, çünki o Allahıncc peyğəmbəri olduğu üçün onun mənəvi feyzi getdikcə yayılacaq və həddi hesabı olmayan bir sayda mənəvi övlada sahib olmasını təmin edəcəkdir. Bu ayədə peyğəmbər sözünü istifadə etdikdən sonra Allahcc, ona “Hatəmən Nəbiyyin” demək, məsələni daha da genişləndirmişdir. Yəni yalnız adi möminlər onun nəslindən olmayacaqlar, o, peyğəmbərlərin möhürü olduğu üçün, onun nuru ilə ona tabe olan insan nübüvvət məqamına çata biləcəyinə  görə, o, peyğəmbərlərin belə atası olacaq.

Bir sözlə, bu ayədə həm də, bizim qeyd etdiyimiz şəkildə peyğəmbərlik məqamının davam edəcəyindən bəhs olunur. Həqiqətən, bu ayə  yeni şəriət gətirən, sərbəst və müstəqil olan hər növ peyğəmbərliyin  qapısını bağlayır, çünki belə bir peyğəmbərliyin davamı onun qeyd olunan mənəvi Atalığının və Cedliğinin sona çatdığı anlamına gələcəkdir.

 Başqa bir iddiaya görə, peyğəmbərliyinn davam etməsi inancı Peyğəmbər Əfəndimizinsav bəzi hədislərinə də zidddir. Onlar hədislərdə yer alan bu ifadələri işlədirlər:

 فَاِنى اٰخِرُ الْاَنْبِيَاءِ

“Mən peyğəmbərlərin sonuncusuyum.”( Sahih Müslim; Kitabü’l Hacc, Bab Fadlü’s Salati Bi Mescidi) .

لَا نَبِىَّ بَعْدِى

“Məndən sonra peyğəmbər yoxdur.” (Sahih Müslim, Kitabü’l Emara, Bab Vücübü’l Vefa be Bey’ati’l Xalifa)

Onlara görə bu hədislərdən, Peyğəmbər Əfəndimizdənsav sonra heç bir peyğəmbər gəlməyəcəyi nəticəsi çıxmalıymış. Halbuki Peyğəmbər Əfəndimizinsav hədislərini dəlil olaraq zikr edənlər eyni hədisdə, “Mən Peyğəmbərlərin sonuncusuyam” sözlərinin ardından,

 

وَاِنَّ مَسْجِدِى اٰخِرُ الْمَسَاجِدِ

“Mənim məscidim məscidlərin sonuncusudur” kəliməsinin də yer aldığını unudurlar.” (Sahih Müslim; Kitabü’l Hacc, Bab Fadlü’s Salati Bi Mescidi)

Dolayısı ilə, əgər Peyğəmbər Əfəndimizsav zaman baxımından peyğəmbərlərin sonuncu idisə, o zaman Məscid-i Nəbnəvi də həqiqi mənada məscidlərin sonuncusudur.

Ancaq “Mən peyğəmbərlərin sonuncusuyam” rəvayətini irəli sürüb peyğəmbərliyin sona çatdığını iddia edənlər, eyni hədisdə “Və mənim məscidim məscidlərin sonuncusudur” sözlərini oxumalarına baxmayaraq hələ də məscidlər inşa edirlər. Tikilən məscidlərin çoxluğundan dolayı bunların bir çoxu viran qalıb. Əgər “Peyğəmbərlərin sonuncusu” peyğəmbərliyin sona çatmasını tələb edirsə, “Məscidlərin sonuncusu” da Peyğəmbər Əfəndimizinsav məscidindən sonra cami və məscid inşasının qadağan olmasını tələb edir. Ancaq buna baxmayaraq niyə hər gün məscidlər inşa edilir?

 Bu sualımıza cavab olaraq bizə deyilir ki, Peyğəmbər Əfəndimizinsav zamanından sonra tikilən məscidlər, əslində Peyğəmbər Əfəndimizinsav məscidləridir, çünki Peyğəmbər Əfəndimizsav Məscidi Nəbəvini hansı məqsəd üçün inşa edibsə, onlar da eyni məqsəd üçün inşa edilib və sonradan inşa edilən məscidlər isə məhz bu məscidin kölgələridir. Belə ki, bu hal, Peyğəmbərinsav məscidinin sonuncu olduğu keyfiyyəti ilə də təzad təşkil etmir. Verdikləri bu cavab doğrudur.

 Eyni şəkildə, əxlaqını Peyğəmbər Əfəndimizinsav əxlaqından alan, onun təlimlərini yaymaq işi ilə vəzifələndirilmiş, feyzindən feyz almış, eynilə kölgəsi kimi ona tabe olan bir peyğəmbərin gəlməsinə də, “Son peyğəmbər” maneə deyil.

 “Məndən sonra peyğəmbər yoxdur” hədisinə gəldikdə, bu hədis də Peyğəmbər Əfəndimizinsav zaman baxımından sonuncu peyğəmbər olub, özündən sonra heç bir peyğəmbər gəlməyəcəyi mənasında deyil. Bunun mənası, onun şəriətini ortadan qaldıracaq heç bir peyğəmbərin gəlməyəcək olmasıdır. Peyğəmbər Əfəndimizinsav bu hədisi, “sonra” sözünə əsaslanır və ona bağlıdır. Bir şeyin başqa bir şeydən sonra gəlməsi, ancaq bir şey ortadan qalxdığı və ikinci şey onun yerini aldığı zaman mümkün olur. Necə ki, Peyğəmbər Əfəndimizinsav peyğəmbərliyini dəstəkləmək üçün gələn nəbi, ondan kənarda deyil, əksinə Peyğəmbər Əfəndimizinsav peyğəmbərliyinin içinə daxildir. Ancaq onun şəriətini, (əstəğfirullah) ortadan qaldırmaq üçün biri gəlmiş olsaydı, ancaq ona “Peyğəmbər Əfəndimizdənsav sonra gəlmişdir” deyilməsi düzgün olardı. Ağlı başında olan insan, hər mövzu üzərində düşünər və sözlərin dərinliyinə enməyə çalışar. Yəqin ki, Hz Aişəra bu məsələdə Müsəlmanların yanılacağını düşündüyü üçün belə xəbərdarlıq etmişdi:

قُولُوا اِنَّهُ خَاتَمُ الْاَنْبِيَاءِ وَلَا تَقُولُوا لَا نَبِىَّ بَعْدَ ه

“O, Xatemül anbiya deyin, amma ondan sonra peyğəmbər yoxdur demeyin.” (Tekmile Mecmaul Bihari’l anvar, c.4, s.85, H.1314)

 Əgər Həzrət Aişəyəra görə, Peyğəmbərdən sonra heç bir peyğəmbər gəlməyəcəkdisə, o zaman o, “Ondan sonra peyğəmbər yoxdur, deməyin” şəklində bir xəbərdarlığı niyə etmişdir? Əgər inandığı doğru deyildisə, səhabələr nə üçün onu yalan saymadı. Hz Aişəninra bu sözü Hz Rəsulullahdansav sonra, onun şəriətini ortadan qaldırmayan və müstəqil olmayan bir peyğəmbərin gələcəyini mümkün göstərir. Həmçinin səhabələrin də bu sözü tənqid etməməsi, onların da Hz Aişəra ilə həmfikir olduqlarını göstərir.

 Təəssüflə qeyd etməliyik ki, insanlar Quranı Kərim üzərində düşünmürlər. Beləliklə onlar, özləri yanıldıqları kimi, başqalarını da çaşdırırlar və doğru yoldan uzaqlaşmayanlara da dinsiz və kafir deyərək qəzəb duyarlar. Ancaq, bir mömin insanlardan deyil, yalnız Allahdancc qorxar. Bir insan digərinə necə zərər verə bilər? Edə biləcəyi ən böyük pislik onu öldürməkdir, amma bir mömin ölməkdən heç vaxt qorxmaz. Onun üçün ölüm, sevgilisi olan Allah ilə görüş günüdür. Kaş yanlışlıq içində olanlar, Quranı Kərimin tükənməyən bir xəzinə olduğunu və əbədiyyətə qədər insanların ehtiyaclarını ödəməyə davam edəcəyini bilsələr. O, insanların mənəvi inkişafı üçün elə şeylər öyrədir ki, özündən əvvəlki kitablarda bunun bir zərrəsini belə yoxdur. Əgər onlar bu həqiqəti qavramış olsaydılar, gölməçədə yaşayan qurbağa kimi vəziyyətlərinə sevinməzdilər. Onlar Allahcc ilə əlaqə qurmaq və Ona yaxın olmaq üçün səy göstərərdilər. Əgər onlar sözlərin yerinə, könüllərin düzəldilməsinin əhəmiyyətinə vaqif olsaydılar, zahiri elmlə kifayətlənməzdilər. Əksinə, onlar, Allahcc ilə əlaqə qurmağa cəhd göstərərdilər. Könüllərində belə bir istək olsaydı, Qurani-Kərimin insan oğlunun inkişafı üçün öyrətdiyi yolları öyrənməyə səy göstərərdilər. Bunu etdikləri təqdirdə, qabığa rza gösterdikleriin və boş qədəhi dodaqlarına toxundurmaqla sərxoş olmağı arzu etdiklərini də hiss edərdilər. Onlar Fatihə surəsini oxuduqları halda, onda bəyan edilən nemətləri əldə etmək üçün ürəklərində niyə heç istək duymurlar? Gün ərzində təxminən əlli dəfə belə dua edirlər:

اِھْدِنَا الصرَاطَ ا لْمُسْتَقٖيمَ صِرَاطَ الَّذٖينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ

“Bizi doğru yola çatdır. Nemət verdiklərinin yoluna.”( Fatiha suresi, ayet 6-7)

 Buna baxmayaraq, onlar hansı nemətlərə talib olduqlarını heç düşünmürlər. Bir dəfə namazı düşünərək yerinə yetirmiş olsaydılar, doğru yol və nemət dedikdə nəyin nəzərdə tutulduğu haqda özlərini mühakimə edəcəkdilər. Bunu etdikləri zaman diqqətləri Nisa surəsində bu ayəyə çevrilmiş olacaqdı:

وَلَوْ اَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهٖ لَكَانَ خَيْرا لَهُمْ وَاَشَدَّ تَثْبٖيتا

۞وَاِ ذا لَاتَٰيْنَاهُمْ مِنْ لَدُنَّا اَجْرا عَظٖيما ۞وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَا طا

مُسْتَقٖيما ۞وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَالرَّسُولَ فَاُولٰئِكَ مَعَ الَّذٖينَ اَنْعَمَ

اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِينَ وَالصديقٖينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحٖينَ

وَ حَسُنَ اُولٰئِكَ رَفٖيقا ۞ذٰلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ

عَلٖيما ۞

“Əgər onlar verilən nəsihətlərə əməl etsəydilər, əlbəttə, bu onlar üçün daha xeyirli və daha düzgün olardı. (imanda sabitqədəmlik baxımından daha möhkəm bir addım olardı). O zaman Biz də onlara Öz tərəfimizdən böyük mükafat verərdik. Və onları düz yola yönəldərdik. Allaha və Peyğəmbərə itaət edənlər Allahın nemətlər verdiyi nəbilər (peyğəmbərlər), siddiqlər, şəhidlər və salehlərlə (yaxşı əməl sahibləriylə) bir yerdə olacaqlar. Onlar necə də gözəl yoldaşlardır! Bu mükafat Allah tərəfindəndir. (Hər şeyi) bilən Allah (sizə) kifayət edər!.” (Nisa surəsi. 67-71)

Bu ayələrdən açıqca aydın olduğuna görə, nemət verilənlərin yolunu göstərməkdə məqsəd, onları peyğəmbərlərin, siddiqlərin, şəhidlərin və salehlərin icmalarına daxil etməkdir. Allahcc, Peyğəmbərisav vasitəsilə bizə, gündə təxminən əlli dəfə doğru yolu tələb etmək üçün dua etməyimizi tapşırmışdır. Digər tərəfdən O, doğru yolu, nəbilər, siddiqlər, şəhidlər, salehlərin camaatına qatılmaq olaraq açıqlamışdır. O təqdirdə, bu ümmət üçün peyğəmbərlik qapısının hər baxımdan bağlanmış olması necə mümkün ola bilər ki? Allahıncc şöhrəti, belə gülünc bir vəziyyətə düşməkdən çox ucadır. Bir tərəfdən nəbilər, siddiklər, şəhidlər və yaxşılar sırasına daxil edilməyimiz üçün bizi dua etməyə təşviq edərkən, bu nemətin əbədiyyətə qədər Həzrət Məhəmmədinsav ümmətinə qadağan edildiyinin söyləməsi mümkün ola bilərmi? Belə bir şey əsla mümkün deyil. Allahcc bütün əskikliklərdən uzaqdır.

Əgər O, bu neməti qadağan etmiş olsaydı, Fatihə surəsində mükafatlandırılan kəslərin yolunu tələb etməyimiz üçün bizə dua öyrətməzdi. Bundan başqa, nemət verilənlərin yolunu açıqlayarkən, Peyğəmbər Əfəndimizəsav itaət edənlərin peyğəmbərlərdən ola biləcəyini deməzdi.

Deyirlər ki, mərc məsələsi ayədə “min” (-də, dən) sözü deyil, “maa” (ilə) sözü var. Bundan dolayı, Peyğəmbər Əfəndimizəsav itaət edənlər, peyğəmbərlərdən olmayıb, sadəcə peyğəmbərlər ilə bərabər olacaqlar. Ancaq onlar, ayənin yalnız peyğəmbərlərdən deyil sıddikler, şəhidlər və əməlisalehlərdən də bəhs etdiyini unudurlar. Əgər ayədəki “maa” sözünə görə onların bu ayəyə verdikləri mənanı qəbul edəcək olsaq, o zaman bunları etiraf etmək məcburiyyətindəyik. Bu ümmətdən heç bir sıddik olmayacaq, amma bəzi adamlar sıddikler ilə bərabər qalacaqlar. Heç kəs şəhid olmayacaq, amma bəziləri şəhidlər ilə bərabər olacaqlar. Hətta heç kəs saleh olmayacaq, ancaq bəzi adamlar salehlər ilə bərabər olacaqlar. Başqa bir ifadə ilə, bu ümmətin bütün fərdləri yaxşılıq və təqvanın bütün dərəcələrindən məhrum olacaqlar, amma özlərindən əvvəlki ümmətlərdən bu mərtəbələrə çatmış olan bəzi adamlarla biryerdə olacaqlar.

Heç bir Müsəlman belə bir fikri ağlının ucundan belə keçirməz. Belə bir fikir, ancaq İslama, Qurana və Peyğəmbər Əfəndimizəsav böyük bir hörmətsizlikdir. Xülasə, bu ayədəki “maa” sözü, dedikləri kimi təfsir edilsə, yalnız nəbilik deyil siddiklik, şəhidlik, salihlik qapıları da beləcə bağlanmış olacaqdır.

Reallıq odur ki, “maa” sözü sadəcə zaman və məkan baxımından bərabər olma mənasına gəlməz, əslində bu söz, iki adamın eyni dərəcəni bölüşməsini də ifadə edir. Belə ki, Allah Təala buyurur:

اِنَّ الْمُنَافِقٖينَ فِى الدَّرْكِ الْاَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصٖيرا

۞ اِلَّا الَّذٖينَ تَابُوا وَاَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللّٰهِ وَاَخْلَصُوا دٖينَهُمْ

لِلّٰهِ فَاُولٰئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنٖينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللّٰهُ الْمُؤْمِنٖينَ اَجْرا

عَظٖيما

“(Ya Rəsulum!) Əlbəttə, münafiqlərin yeri Cəhənnəmin ən aşağı təbəqəsindədir. Sən heç vaxt onlara yardım edən tapmazsan! Tövbə edənlər, özlərini islah edib düzəldənlər, Allahdan möhkəm yapışanlar və Allah qarşısında dinini (etiqadını) təmizləyənlər müstəsnadır. Çünki onlar möminlərə bərabərdirlər. Möminlərə isə Allah böyük mükafat verəcəkdir!”.(Nisa surəsi. 146-147)

Bu ayədə əvvəldən münafiq ikən tövbə edib, özlərini islah edənlərdən, Allahacc möhkəm sarılaraq dinlərində səmimi olanlardan bəhs edilərkən, haqlarında “maa” sözü istifadə edilmişdir. Burada “maa” sözü sadəcə zaman və məkan baxımından bərabər olmaq mənasında olduğu təqdirdə, münafiqlərin tövbə etdikdən sonra ayədə bildirilən xüsusiyyətlərə malik olmalarına baxmayaraq, onlar möminlərin mərtəbəsinə çata bilməyəcəklər, amma onlar ilə bərabər olacaqlar şəklində bir məna ortaya çıxacaq. Bu açıq şəkildə batil bir mənadır. Buradan da aydın olduğu kimi, “maa” kəlməsi bəzən iki insanın eyni dərəcədə olması mənasına gəlir. Buna görə mərc mövzusu olan Nisa surəsi, 67-ci ilə 71-ci ayələri əhatə edən hissədə keçən “maa” sözü, ancaq bu Ümmətdəki möminlərin əvvəlki ümmətdəki möminlər ilə eyni dərəcələri bölüşəcəkləri mənasına gəlməkdədi.